بازخوانی انتقادی نظام آموزشی اجتهادی؛ شیخ انصاری و مسأله مهندسی آموزش در حوزه

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام محمد عشایری منفرد عضو هیأت علمی جامعه‌المصطفی العالمیة در یکی از جلسات سلسله‌نشست‌های «حوزه پیشرو و سرآمد» با موضوع بازخوانی انتقادی نظام آموزشی روش اجتهادی شیخ انصاری که صبح امروز در اندیشکده راهبردی مجتمع عالی تربیت مجتهد مدیر محمدیه برگزار شد، به تبیین چالش‌ها و آسیب‌های مهندسی آموزشی در نظام حوزه پرداخت.

وی در ابتدای سخنان خود با بیان اینکه نوعی «آشفتگی در ساختار آموزش حوزه» به چشم می‌خورد، تصریح کرد: باید جایگاه عناصر مختلف به‌ویژه کتاب در نظام آموزشی به‌درستی روشن شود. متأسفانه در حال حاضر رابطه هدفمند بین کتاب، استاد، طلبه و نظام آموزشی به‌طور شفاف تعریف نشده است و همین امر سبب شده که فرآیند آموزش گاه به فعالیت‌هایی غیر مؤثر و سرگردان بینجامد.

کتاب ابزار است، نه هدف

حجت الاسلام عشایری منفرد با تأکید بر اینکه «کتاب باید در خدمت هدف آموزشی قرار گیرد نه آنکه به خودی خود هدف تلقی شود»، گفت: امروز در نظام آموزشی حوزه گاه هدف آموزش با مطالعه‌ی یک کتاب خلط می‌شود در حالی که کتاب تنها پنجره‌ای به سمت افق علم است نه خود علم. شیوه اجتهادی شیخ انصاری ناظر به فرآیند تولید علم بود نه صرفاً انتقال محفوظات از طریق متون. در حالی که امروز ما گاه از ابزار هدف ساخته‌ایم.

وی افزود: شهید صدر و مرحوم مظفر نیز با تألیف کتاب‌هایی چون «حلقات یا «اصول فقه»، در پی مهندسی مسیر علم‌آموزی بودند نه آنکه کتاب را پایان مسیر تلقی کنند. ما نیازمند بازتعریف جایگاه کتاب در نسبت با هدف آموزش و پرورش مجتهدان هستیم.

نظام استادمحور با رویکرد هدف‌محور

عضو هیأت علمی جامعه‌المصطفی با تحلیل ساختار سنتی حوزه اظهار داشت: در الگوی استادمحور سنتی آنچه اهمیت داشت نه صرف کتاب بلکه «تشخیص هدف» و مسیر تحقق آن توسط استاد بود. استاد متناسب با سطح، استعداد و ظرفیت علمی طلاب، کتاب‌ها و منابع مختلفی را گزینش می‌کرد تا آن‌ها را به نقطه‌ی اجتهاد و توان استنباط برساند.

وی ادامه داد: اما در وضعیت فعلی گاه شاهد آن هستیم که یک نظام بسته از کتاب‌ها بدون توجه به استعدادها و اهداف متفاوت طلاب، بر روند آموزش تحمیل می‌شود. این مسئله باعث افت انگیزه، ضعف در نوآوری و حتی خلط مفهومی میان علم و متن شده است.

آموزش بدون هدف، حرکت بر تردمیل است

حجت‌الاسلام عشایری منفرد در ادامه سخنان خود با اشاره به آسیب‌ عدم آمایش آموزشی و بی‌هدفی در فرآیند تحصیل، گفت: حرکت در فرآیند آموزش بدون هدف مشخص مانند راه رفتن بر تردمیل است؛ تلاشی فراوان با خروجی ناچیز. برنامه‌ریزی علمی، نیازمند طراحی هدفمند مسیر تربیت، تشخیص مراحل رشد علمی و به‌کارگیری ابزارهای متناسب با هر مرحله است.

وی با انتقاد از برخی نگاه‌های کم‌عمق به کارکرد اجتماعی طلاب، تصریح کرد: کارکرد علمی طلاب بیش از آنکه به مداخلات اجتماعی مستقیم وابسته باشد به استمرار حیات علمی درون حوزه و حفظ علوم اساسی مانند فقه، اصول، تفسیر، کلام و فلسفه مربوط است. این علوم ستون فقرات هویت دینی در عصر غیبت‌اند و زوال آن‌ها به معنای اندراس دیانت است.

طلاب، حافظان حیات علم‌اند

این استاد حوزه علمیه با اشاره به وضعیت اسفبار علم طب سنتی به‌مثابه نمونه‌ای از اندراس علمی، اظهار داشت: ورود طلاب به حوزه تنها یک حرکت فردی برای تحصیل نیست بلکه گامی تمدنی در راستای حفظ و صیانت از علوم وحیانی است. حوزه بدون طلاب پویا به تدریج به رکود و زوال دچار می‌شود. اگر این ورود بدون آمایش دقیق و هدف‌گذاری درست انجام شود نه تنها حیات علم استمرار نمی‌یابد بلکه حرکت حوزه به تکرار بی‌ثمر تبدیل خواهد شد.

تفکیک میان کارکرد درون‌حوزوی و برون‌حوزوی

وی با دسته‌بندی کارکردهای حوزه به دو ساحت درون‌حوزوی و برون‌حوزوی اشاره کرد و گفت: نخستین کارکرد، حفظ و استمرار علوم دینی است که واجد بالاترین ارزش است؛ اما نباید به آن اکتفا کرد. در کنار آن باید نقش طلاب در ارتباط با نیازهای فرهنگی و معرفتی جامعه نیز بازتعریف شود بی‌آنکه مسیر اصلی تولید علم و اجتهاد قربانی شود.

آیین‌نامه‌ها نباید خلاقیت را بمیرانند

استاد عشایری با اشاره به نقش مهم ساختارهای صفی و ستادی در اداره نظام آموزشی گفت: کارهای صفی و ستادی اگر با مأموریت «رشد» تعریف نشوند، به ضد خود بدل می‌شوند. مدیران این بخش‌ها باید هم‌افزایی ایجاد کنند، نه موانع. متأسفانه در برخی موارد، آیین‌نامه‌های اجرایی، به جای آنکه نظم‌بخش باشند، به مانعی برای خلاقیت، نوآوری و رشد بدل شده‌اند.

وی تأکید کرد: ما نیازمند مدیرانی هستیم که «اهل رشد» باشند، نه صرفاً «اهل مدیریت». باید اهداف کلان آموزش حوزه را مطالبه‌گری کنند و برای رسیدن به آن برنامه‌ریزی داشته باشند. خلاقیت، تجدید ساختار و بازآفرینی محتوای درسی از ضروریات رسیدن به نظام آموزشی پویا و پیش‌روست.

اجتهاد، پروژه‌ای زنده و پویاست

حجت الاسلام عشایری منفرد در پایان با جمع‌بندی مباحث خود اظهار داشت: روش اجتهادی شیخ انصاری یک پروژه زنده و باز بود نه یک ساختار بسته. ما باید روح آن روش را احیا کنیم، نه صرفاً ظاهر آن را تکرار. این روش بر پایه‌ی استادمحوری، هدف‌مندی، گزینش متناسب منابع و تربیت مجتهد استوار بود؛ نه بر محوریت یک کتاب خاص یا تکرار محفوظات.

وی خاطرنشان کرد: امروز رسالت حوزه در برابر چالش‌های تمدنی حفظ جایگاه مرجعیت علمی و معرفتی است و این امر تنها از مسیر بازسازی نظام آموزش و مهندسی دقیق فرآیند اجتهاد ممکن است. حوزه‌ای که صرفاً به خواندن مکاسب اکتفا کند نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای علمی و معرفتی جهان امروز باشد.